Pierwsze dzieła architektury renesansowej w Polsce powstały na początku XVI wieku. Ich twórcami byli artyści włoscy sprowadzeni na dwór królewski w Krakowie. Przebudowę zamku wawelskiego prowadził początkowo Franciszek Florentczyk, później Bartłomiej Berrecci.
Najważniejszym etapem prac było dodanie, od strony dziedzińca, krużganków z arkadami na dwóch niższych kondygnacjach i wysmukłymi kolumnami. W latach 1507-1536 powstał najpiękniejszy renesansowy dziedziniec w Europie Środkowej. Krużganki i loggie arkadowe, wzorowane na wawelskich, upowszechniały się w Polsce od lat 40.
Renesansowa architektura świecka
XVI wieku w pałacach, miejskich kamienicach dziedzińcowych i w zamkach. Jednym z pierwszych przykładów utrwalania się typu renesansowej rezydencji jest zamek w Niepołomicach, zbudowany dla króla Zygmunta Augusta, czteroskrzydłowy, na regularnym planie, z wewnętrznym dziedzińcem arkadowym. W tym czasie powstały także ozdobione attyką dwory kasztelowe - dwór kapituły krakowskiej w Pabianicach oraz dwór w Szymbarku o wyraźnym charakterze obronnym.
W 1. połowie XVI wieku na Śląsku działali włoscy muratorzy i kamieniarze z okręgu Como zwani komaskami. Przebudowę zamku książąt piastowskich w Brzegu, z dziedzińcem arkadowym, prowadzili komaskowie z rodziny Parrów. Najciekawszym elementem założenia jest budynek bramy z reprezentującą wysoki poziom wykonania bogatą dekoracją rzeźbiarską. W późniejszym czasie komaskowie działali także w Wielkopolsce i Lwowie.
Około połowy wieku XVI wykształcił się element typowy dla renesansu polskiego - attyka. Początkowo związana z budownictwem miejskim dekoracyjna ścianka wieńcząca budowlę, w renesansie została rozbudowana wzwyż do bardzo okazałych i dekoracyjnych form. Attyka, którą ozdobiono gotyckie sukiennice w Krakowie, prezentuje już w pełni rozwiniętą formę attyki grzebieniowej tzw. polskiej.
Z biegiem czasu attyki wznoszono nie tylko na kamienicach i budynkach publicznych w miastach, ale także zamkach magnackich i dworach szlacheckich. W renesansie rozwijała się architektura miejska, przebudowywano lub budowano od nowa kamienice, ratusze i inne budynki publiczne.
W 3. ćwierci XVI wieku, w Poznaniu, Giovanni Battista Quadro rozbudował ratusz dodając reprezentacyjną trójkondygnacjową loggie krużgankową w fasadzie i zwieńczył budowlę attyką, jedną z pierwszych tak zwanych polskich. Wyjątkową kasetonową dekorację kolebkowego sklepienia otrzymała wielka sala pierwsze piętra ratusza. Jej bogactwo nie jest typowe dla klasycznego renesansu, lecz dla dzieł artystów północno-włoskich. Późnogotycki ratusz w Tarnowie został podwyższony o jedno piętro i zwieńczony attyką wzorowaną na attyce krakowskich Sukiennic, rozbudowany też został XIV-wieczny ratusz w Sandomierzu. Innym przykładem wpływu rozwiązań stosowanych w Małopolsce jest przebudowany w latach 1567-1572 ratusz w Chełmnie na Pomorzu. Ozdabiają go bogate obramienia portali i okien oraz wyjątkowo okazała światłocieniowa attyka.
Między rokiem 1575 a 1640 późny renesans współistniał z manieryzmem, który operując tymi samymi motywami antycznymi, poprzez łamanie klasycznych reguł, tworzył dzieła zaskakujące i fantazyjne, oraz z pierwszymi oznakami baroku. Działający od połowy XVI wieku w Krakowie Santi Gucci zaprojektował w duchu manieryzmu zamek Mirów w Książu Wielkim. Prezentuje on typ palazzo in fortezza, choć bastiony w narożnikach tarasu, na którym jest położony, są tylko symboliczne. Projektowany przez Guciego zamek Leszczyńskich w Baranowie Sandomierskim Także ma charakter manierystyczny i pozornie obronny. Pod koniec XVI wieku i na początku XVII nadal przebudowywano zamki średniowieczne dodając elewacjom dziedzińców arkadowe krużganki np. Pieskowa Skała. Wznoszone także budowle czteroskrzydłowe z narożnymi basztami, których przykładem może być zamek w Krasiczynie.
Wyjątkowe miejsce w historii architektury zajmuje Gdańsk. Powstające budynki użyteczności publicznej i fortyfikacje, przebudowywane lub wznoszone nowe kamienice mieszczańskie projektowane były przez architektów niderlandzkich. Ich dzieła należą do nurtu manieryzmu północnego. Do najwybitniejszych należą Wielki Arsenał, kamienica przy Długim targu tzw. Złota oraz Brama Wyżynna z dekoracją rzeźbiarską Wilhelma van den Blocke.
Nawiązując do nowożytnej teorii urbanistyki, na zlecenie Jana Zamoyskiego, Bernardo Morando zaprojektował Zamość, nowe miasto o idealnym układzie przestrzennym. Pałac, ratusz, kolegiata, rynek z attykowymi domami podcieniowymi i rozchodzącą się regularną siatką ulic otoczone zostały system fortyfikacji bastionowych.
Podcieniowe kamienice Przybyłów i Celejowska w Kazimierzu Dolnym, zbudowane prawdopodobnie przez muratorów lubelskich, należą do rodzimego nurtu architektury. Otrzymały bogatą płaskorzeźbioną dekorację elewacji oraz niezwykłe rozbudowane i bogate attyki. Mieszczańskie kamienice lwowskie ozdobione zostały attykami bez ślepych arkad na fryzie, ale z rzeźbami figuralnymi w grzebieniach.
Renesansowa architektura sakralna
Renesansowa architektura sakralna na ziemiach polskich nie jest tak licznie reprezentowana jak wznoszone w tym okresie budowle świeckie. W latach 1518-1533 wybudowano przy katedrze na Wawelu, zaprojektowaną przez Bartłomieja Berrecciego, kaplicę grobową fundacji Zygmunta I Starego. Kaplica Zygmuntowska, wybitne dzieło architektury renesansowej, zachowała się do naszych czasów w niezmienionej formie. Budowla na planie kwadratu, przykryta jest kopułą wspartą na tamburze i zwieńczoną latarnią. W kaplicy znajduje się ołtarz oraz nagrobki Zygmunta I Starego, Zygmunta II Augusta i Anny Jagiellonki. Wnętrze kaplicy ozdabia bogata dekoracja rzeźbiarska wykonana w kamieniu o dwóch barwach, która wraz z podziałami architektonicznymi stwarza wrażenie w pełni renesansowej harmonii. W latach 1524-1530, także według projektu Berrecciego, powstała przy katedrze wawelskiej kaplica biskupa Piotra Tomickiego. Jej kopuła opiera się bezpośrednio na żagielkach, a dekoracja wnętrza jest znacznie skromniejsza od wystroju kaplicy królewskiej. Jednymi z pierwszych wzorowanych na kaplicy Zygmuntowskiej są kaplice biskupów Andrzeja Zebrzydowskiego i Filipa Padniewskiego przy katedrze wawelskiej oraz łowicka kaplica prymasa Jakuba Uchańskiego wzniesione przez architekta i rzeźbiarza Jana Michałowicza. Najwięcej kopułowych kaplic grobowych zbudowano w końcu XVI wieku i na początku XVII. Do grupy tej należą kaplice Firlejów przy gotyckim kościele w Bejscach, Komorowskich przy kościele parafialnym w Żywcu, Myszkowskich przy krakowskim kościele Dominikanów, Tęczyńskich w Staszowie oraz wolno stojąca kaplica Św. Anny w Pińczowie.
Inne renesansowe budowle sakralne to grupa kościołów wzniesionych przez działającego na Mazowszu w latach 1537-1568 Jana Baptystę z Wenecji. Jego najważniejszym dziełem jest, zainicjowana przez biskupa Andrzeja Noskowskiego, przebudowa gotyckiej kolegiaty w Pułtusku. Polegała ona na przedłużeniu prezbiterium i wprowadzeniu jednego kolebkowego sklepienia w obrębie nawy i chóru. Sklepienie wspiera się na przyściennych arkadach, powyżej których wokół wnętrza biegnie pas wnęk arkadowych. Ozdobione jest siatką geometrycznych żeber tworzących rodzaj kasetonów. Renesansowa polichromia kasetonów sklepienia, odkryta w 1944 roku, została niedawno poddana konserwacji. W latach 1553-1554 przy kolegiacie Jan Baptysta wzniósł kaplicę grobową biskupa Noskowskiego (wzorowaną na Zygmuntowskiej).
Kolejnymi świątyniami należącymi do grupy zwanej "pułtuską" są kościoły w Brochowie, w Broku, Głogowcu, Chruślinie i Cieksynie. We wszystkich został powtórzony motyw tunelowej kolebki wspartej na arkadach uważany za wyraz renesansowej koncepcji jednolitego przestrzennie wnętrza.
W oparciu o późnorenesansowe wzorce włoskie Bernardo Morando zaprojektował kolegiatę w Zamościu jako trójnawową bazylikę z rządem kaplic przy nawach bocznych. Zastosował przy wnętrzu porządek koryncki, a w elewacjach dorycki. Kolegiata zbudowana w latach 1587-1600, mimo późniejszych przekształceń, zaliczana jest do nurtu klasycyzującego manieryzmu.
Pierwotny układ fasady kolegiaty zamojskiej powtórzony został w kościele bernardynów we Lwowie. Łączy on ornament okuciowy niderlandyzującego szczytu ze spływami walutowymi zaczerpniętymi ze sztuki włoskiej. Innymi znaczącymi dziełami lwowskiej manierystycznej architektury sakralnej są cerkiew wołoska z Wieżą Korniaktowską i kopułowa kaplica Boimów.
W pierwszej dekadzie wieku XVII, na Lubelszczyźnie, wykształcił się swoisty nurt stylowy, wyróżniający się skomplikowaną dekoracją kolebkowych sklepień. Zapoczątkowała go przebudowa kościoła bernardynów w Lublinie, z hali na bazylikę, prowadzona przy współudziale Jakuba Balina. Układ przestrzenny, wzorowany na manierystycznej kolegiacie zamojskiej, charakteryzuje się wysoką, jasną nawą opasaną pilastrami w wielkim porządku i niższym, ciemniejszym prezbiterium. Wykonana w zaprawie dekoracja sklepień składa się z listew ozdobionych klasycznym ornamentem wolich oczu lub perełek i tworzy gęstą sieć podziałów w formie rozet, kół, gwiazd, serc czy owali. Przez długi czas w wieku XVII dekoracja charakterystyczna dla nurtu lubelskiego pojawiała się w budowlach sakralnych. Za najwybitniejszy przykład architektury nurtu lubelskiego uznawany jest kościół parafialny w Kazimierzu Dolnym rozbudowany w latach 1610-1613 przez Jakuba Balina. Inne kościoły środowiska lubelskiego powstały w Gołębiu koło Puław oraz autorstwa Jana Jaroszewicza i Jana Wolfa w Uchaniach.
Komentarze