Decorum, czyli zasada stosowności - charakterystyka

Decorum, zwane inaczej zasadą stosowności, jest jednym z ważnych pojęć związanych z literaturą, sztuką i etyką, które wyznacza granice harmonii, zgodności formy z treścią i zachowania stosownego dla danego kontekstu. Pojęcie to, zapoczątkowane w antycznej Grecji i rozwinięte przez Rzymian, przetrwało wieki, stając się fundamentem zasad artystycznych i literackich aż po czasy współczesne.

Decorum odgrywało rolę nie tylko jako wytyczna artystyczna, ale także jako wyraz filozoficznych i moralnych norm społeczeństwa, wskazując na powinność harmonijnego połączenia stylu, charakteru postaci i tematyki.

Czym jest decorum?

Wywodzi się ze starożytnej Grecji i Rzymu, gdzie pełniła funkcję wyznacznika harmonii i odpowiedniości, a następnie była rozwijana przez filozofów i artystów kolejnych epok. Decorum wymaga, aby każdy element dzieła literackiego lub artystycznego był zgodny z oczekiwaniami i normami odbiorcy, tworząc spójność pomiędzy formą a przekazem.

Charakterystyka zasady decorum

Zasada decorum, znana także jako zasada stosowności, od wieków pełniła funkcję estetycznej i moralnej normy w literaturze, sztuce i retoryce. Jej głównym celem jest osiągnięcie harmonii między treścią a formą, między stylem a charakterem dzieła, a także między aspektem estetycznym a wymogami moralnymi. Decorum wpływa na sposób, w jaki autorzy i artyści konstruują swoje dzieła, skłaniając ich do zachowania spójności i adekwatności w przedstawieniu postaci, sytuacji oraz tematyki. Dzięki tej zasadzie dzieło staje się zrozumiałe i przejrzyste, zgodne z oczekiwaniami i normami estetycznymi odbiorcy, a jednocześnie przynosi emocjonalne i intelektualne oddziaływanie.

Decorum w literaturze

W literaturze zasada decorum oznacza konieczność dostosowania stylu, języka i tonu do charakteru bohaterów oraz do tematyki utworu. Każdy rodzaj literacki, taki jak tragedia czy komedia, rządzi się własnymi zasadami stylistycznymi, które mają oddać emocje i atmosferę odpowiadające danemu gatunkowi. Tragedia, jako forma literacka o poważnej tematyce i wzniosłych bohaterach, wymaga stylu pełnego powagi, harmonii i podniosłości. Dlatego postaci występujące w tragedii powinny mówić językiem eleganckim, pełnym dystansu, czasem wręcz patetycznym, co podkreśla ich heroiczny charakter i oddaje dramatyzm sytuacji.

Z kolei komedia, będąca gatunkiem opartym na humorze i przyziemnych realiach, wymaga stylu prostszego, bardziej potocznego, dopasowanego do lekkości i zabawności fabuły. Bohaterowie w komedii mogą posługiwać się językiem codziennym, czasem nawet nieco kolokwialnym, co nie tylko ułatwia odbiór dzieła, ale także wywołuje u odbiorcy efekt komiczny. Dzięki zasadzie decorum różnorodność stylu staje się celowym narzędziem wyrazu, które pozwala literaturze oddać bogactwo ludzkich doświadczeń i emocji w odpowiednio dobranej formie.

Decorum w konstrukcji postaci

Decorum wpływa również na sposób konstruowania bohaterów literackich, którzy powinni być przedstawiani zgodnie z ich statusem społecznym, charakterem i rolą w utworze. Bohaterowie wysoko urodzeni, pełniący istotne role społeczne lub polityczne, muszą przemawiać językiem podniosłym, wzniosłym i pełnym godności. Dzięki temu ich wypowiedzi odzwierciedlają ich status oraz przypisywane im cechy - mądrość, szlachetność czy odpowiedzialność. Przykłady takiego stosowania decorum można znaleźć w literaturze

• starożytnej,
• średniowieczne,
• renesansowej, gdzie sposób mówienia bohaterów oddawał ich moralny autorytet i pozycję społeczną.

Natomiast postaci o niższym statusie społecznym, które często pełnią funkcję kontrastu lub służą do wywołania efektu humorystycznego, mogą mówić językiem bardziej swobodnym, czasem nawet używać żargonu czy języka potocznego. Dzięki temu decorum wzmacnia kontrast pomiędzy postaciami, oddając różnorodność ludzkich zachowań i światopoglądów. Zasada stosowności pomaga twórcom w precyzyjnym ukazywaniu złożoności charakterów bohaterów oraz ich miejsca w społeczeństwie, co buduje autentyczność i wielowymiarowość świata przedstawionego.

Decorum w narracji i stylu opisu

W literaturze zasada decorum odnosi się również do sposobu konstruowania narracji oraz opisów. Autor, stosując decorum, dąży do tego, aby sposób, w jaki opisuje wydarzenia, postacie i przestrzeń, odpowiadał treści oraz atmosferze utworu. W powieściach o tematyce historycznej, obyczajowej czy religijnej narracja może przybierać formę bardziej powściągliwą, co pozwala na oddanie szacunku dla przedstawionych wydarzeń i podkreśla ich wagę. Opisy takie często są pełne szczegółów, które mają nadać dziełu autentyczności i wprowadzić odbiorcę w odpowiedni nastrój.

Decorum nakłada również ograniczenia na stosowanie metafor, porównań czy innych środków stylistycznych. Autor powinien unikać wyrażeń, które mogłyby wydać się przesadne, nieprzystające do charakteru opisywanej sytuacji lub nadmiernie dramatyzujące treść. Przykładem może być unikanie zbyt mocnych środków wyrazu w opisie wydarzeń codziennych lub postaci pobocznych, które nie wymagają podkreślenia patosu lub dramatyzmu. Zasada decorum wymaga więc od autora precyzyjnego dostosowania środków wyrazu, aby stworzyć spójny i oddziałujący emocjonalnie obraz świata przedstawionego.

Decorum w sztukach wizualnych

Zasada decorum ma także istotne znaczenie w sztukach wizualnych, takich jak malarstwo i rzeźba, gdzie odnosi się do przedstawienia postaci, kompozycji oraz kolorystyki. W sztuce renesansu, na przykład, malarze i rzeźbiarze kierowali się zasadami decorum, aby oddać nastrój, godność i symbolikę scen, zwłaszcza gdy przedstawiali postacie o religijnym lub mitologicznym znaczeniu. Postacie te były ukazywane w sposób szlachetny, z dbałością o detale, które miały wywołać szacunek i podziw, a także nadać scenie odpowiednią podniosłość.

Święci, bohaterowie mitologiczni i postacie historyczne były przedstawiane z należytą godnością, co podkreślało ich wyjątkowość i znaczenie w kulturze. Kolory oraz układ kompozycyjny dzieł były starannie dobrane, by oddać charakter sceny - kolory jasne i świetliste stosowano w scenach sakralnych, zaś kolory bardziej stonowane mogły pojawić się w przedstawieniach scen codziennych. Sztuka barokowa, choć bardziej dynamiczna i emocjonalna niż renesansowa, także zachowywała zasady decorum, nadając odpowiednią formę dla różnego rodzaju przedstawień, choć czasem balansowała na granicy dramatyzmu, co dodawało jej charakterystycznego wyrazu.

Zasada decorum a ekspresja emocji i symboliki

W sztukach wizualnych decorum stanowi także wytyczne dotyczące emocji, które twórca chce przekazać. Dzięki zasadzie stosowności dzieło staje się nie tylko piękne estetycznie, ale także harmonijne emocjonalnie. W obrazach czy rzeźbach inspirowanych tematyką religijną artyści dbają o to, aby emocje ukazane w twarzach i gestach bohaterów odpowiadały głębokiej duchowej wymowie przedstawionych scen. Malowidła, które mają ukazywać smutek czy kontemplację, przybierają formę powściągliwą i stonowaną, natomiast sceny radosne są bardziej świetliste, pełne ruchu i dynamizmu.

Symbolika także odgrywa kluczową rolę w interpretacji decorum - szczegóły i dodatki, takie jak kolory, gesty czy elementy otoczenia, są starannie dobrane, by oddać symboliczne znaczenie postaci i wydarzeń. Na przykład, przedstawiając sceny z życia codziennego czy obrazy chłopów, twórcy stosują spokojniejsze tony i luźniejszą kompozycję, co pomaga odbiorcy zidentyfikować się z przedstawionymi postaciami i scenami.

Historia zasady decorum

Pierwsze wzmianki na temat decorum pojawiają się już w dziełach starożytnych Greków, choć termin ten wprost został nazwany dopiero przez Rzymian. Greccy filozofowie i dramatopisarze, tacy jak Arystoteles, w swoich rozważaniach na temat literatury i sztuki poruszali koncepcje, które dziś można by określić jako fundamenty zasady decorum. Arystoteles w swojej "Poetyce" przedstawiał pojęcie "odpowiedniości" w odniesieniu do kompozycji tragedii i komedii, które powinny być dostosowane do charakteru bohaterów oraz sytuacji przedstawionych w dziele. Wskazywał na potrzebę harmonii między stylem a treścią, która z kolei miała wywołać odpowiedni efekt emocjonalny u widza.

Rozwój zasady decorum w starożytnym Rzymie

Prawdziwe uznanie zasada decorum zyskała jednak w starożytnym Rzymie, gdzie była rozwijana przez takich myślicieli i poetów jak Horacy i Cyceron. Horacy w swoim dziele "Sztuka poetycka" wyraźnie wskazuje, że każdy styl wypowiedzi oraz charakterystyka bohaterów powinna być dostosowana do ich roli oraz sytuacji, w jakiej się znajdują. To właśnie u niego pojawia się pojęcie "decorum" jako zasady stosowności - nie tylko względem stylu, ale także względem moralnych wymogów oraz oczekiwań odbiorcy. Horacy formułuje zasadę, według której poezja powinna być nie tylko estetycznie przyjemna, ale także "przyzwoita" w swoim wyrazie i przekazie.

Cyceron natomiast, jako filozof i mówca, odnosił się do decorum w kontekście retoryki. Uważał, że sposób mówienia oraz dobór słów muszą być dostosowane do charakteru mówcy, jego pozycji społecznej i celu wystąpienia. W ten sposób decorum nie tylko podnosiło wartość artystyczną, ale również miało wymiar etyczny, skłaniając mówców i twórców do zachowania odpowiednich norm i uniknięcia przesady czy nieprzyzwoitości.

Przemiany zasady decorum w renesansie i baroku

W okresie renesansu zasada decorum odżyła na nowo, stając się jednym z filarów artystycznych tej epoki. Wielcy artyści, tacy jak Michał Anioł i Rafael, a także literaci, jak William Szekspir, zaczęli stosować ją jako narzędzie służące osiągnięciu harmonii i wyrażeniu duchowego i estetycznego piękna. Renesansowi poeci oraz dramaturdzy, w odróżnieniu od swoich starożytnych poprzedników, podchodzili jednak do zasady decorum bardziej elastycznie. Z jednej strony przestrzegali wytycznych dostosowania formy do treści i nastroju, z drugiej zaś nie obawiali się przekraczać tych granic, aby uzyskać efekt artystyczny, wywołać zaskoczenie lub dodać swoim dziełom głębi.

Okres baroku przyniósł nowe podejście do decorum, które nabrało bardziej dynamicznego charakteru. Sztuka barokowa dążyła do oddania kontrastów i emocji, co czasem skutkowało przekraczaniem granic decorum, zwłaszcza w przedstawieniach religijnych i mitologicznych, gdzie artyści dodawali dramatyzmu i ekspresji. Niemniej jednak zasada stosowności wciąż była widoczna, choć interpretowano ją w bardziej elastyczny sposób. Twórcy nadal starali się unikać przesady i dążyli do harmonii, jednakże, jak pokazuje przykład Gian Lorenzo Berniniego czy Rubensa, korzystali z bogatej symboliki, aby podkreślić ważność tematu i odpowiednio wpłynąć na odbiorców.

Decorum we współczesnej literaturze i sztuce

Choć zasada decorum straciła na znaczeniu wraz z nadejściem modernizmu i współczesnych nurtów, które często wręcz odrzucały konwencje, wciąż można odnaleźć jej ślady we współczesnych dziełach literackich i artystycznych. Zasada stosowności przekształciła się, dostosowując się do indywidualizmu i subiektywności współczesnej sztuki, jednak pozostaje istotnym elementem estetycznym i narzędziem wyrazu. W literaturze zasada ta znajduje wyraz w dostosowaniu języka do specyfiki bohaterów i tematów, a w sztukach wizualnych objawia się poprzez odpowiedni dobór stylu i symboliki, które oddają zamierzoną atmosferę lub przekaz dzieła.

Dekonstruowanie decorum jest z kolei wykorzystywane jako celowe narzędzie artystyczne, zwłaszcza w dziełach awangardowych i postmodernistycznych, które burzą tradycyjne konwencje. Twórcy ci, świadomi klasycznych zasad, wykorzystują ich złamanie, aby zwrócić uwagę na konkretne zagadnienia, sprowokować odbiorcę i wywołać w nim określone emocje, często w sposób szokujący lub nieoczekiwany.

Decorum, jako zasada stosowności i harmonii, jest jednym z filarów, na których opiera się estetyka literacka i artystyczna od czasów starożytnych. Ewoluowało na przestrzeni wieków, przechodząc przez różne epoki i adaptując się do zmieniających się stylów, koncepcji artystycznych oraz wartości moralnych. Od Grecji i Rzymu po renesans, barok i współczesność, zasada ta wyznaczała granice zgodności formy i treści, przyczyniając się do tworzenia dzieł pełnych harmonii i odpowiedniości. Współczesne reinterpretacje i dekonstruowanie tej zasady ukazują, że decorum nie tylko pozostaje aktualne, ale także stanowi punkt odniesienia, wokół którego wciąż budowane są nowe idee estetyczne i artystyczne.